Over de beeldvorming van Borgerhout

In april vroeg Apache.be me, vertrekkend vanuit mijn boek Asterix aan de Schelde, een inleiding te verzorgen voor het Apache-debat over het imago van Borgerhout. U vindt hier de tekst die ik bij die gelegenheid uitsprak.

In augustus 2000 meldt oud-De Morgen-journalist Rudi Rotthier zich aan in een gesjeesd hotel in de Terlostraat met uitzicht op de stukgegooide ruiten van een gesloten plasticfabriek: Hotel Fabiola. Vier maanden lang schrijft hij Borgerhout op. Hotel Fabiola, want Rotthier noemt zijn boek naar zijn tijdelijk arendsnest, is het portret van een district dat in de touwen ligt. ‘Ook in het licht van de zon kijken de bewoners neerwaarts en somber’, noteert de schrijver wanneer hij van het Jan Borluutplein naar het Groeningerplein wandelt.

Zelfs bij de Borgerhoutse positivo’s, zoals Rotthier ze meesmuilend benoemt, sluipt de twijfel binnen. Na de zoveelste verkiezingsoverwinning van het Vlaams Blok vertrouwt een vrouw hem toe: ‘Ik ben moe. Al twintig, misschien al dertig jaar, werken we aan de buurt. En keer op keer winnen de anderen. Keer op keer drukken we op de verkeerde knoppen, of op de juiste knoppen, maar dan worden die anders geïnterpreteerd.’

De stembusgang die de vrouw zo van slag brengt vormt het orgelpunt van Rotthiers boek. In 2000 kiest de Antwerpenaar niet alleen de gemeenteraad maar voor het eerst ook de districtsraad, want de politiek moet dichter bij de burger. In Borgerhout klopt het Vlaams Blok af op 35%. Geen mens die ervan opkijkt. Aan de Schelde heeft extreemrechts in die periode een bastion en haar postcode is 2140. Het Blok brak in 1988 door in Antwerpen. Overal haalde het rond de 17%. Weet u hoeveel Dewinter en co. in Borgerhout scoorden? 27%. Drie jaar voor Zwarte Zondag!

***

Ruim twaalf jaar na het boek van Rudi Rotthier begon ik zelf te lanterfanten in Borgerhout. Maar wel om een totaal ander verhaal op te rapen – het relaas van twee politieke experimenten die hier na de districtsraadsverkiezingen van 2012 samenkwamen: de eerste coalitie ooit in de geschiedenis van dit land tussen sociaaldemocraten, groenen en marxisten en de bestuurlijke ontmaagding van de Partij van de Arbeid. Er was ook nog een derde experiment: de oprichting van een linkse enclave op rechteroever en de daaruit volgende botsingen met de troepen van Bart De Wever die bij diezelfde verkiezingen de rest van de stad hadden veroverd. And last but not least zag ik ook een verhaal over de tijd en haar gevoel voor humor. Van Blokbastion naar linkse nederzetting: hoe verzin je het?

Zeker in die eerste maanden zeulde ik Hotel Fabiola altijd mee in mijn blauwe rugzak. Soms deden de verhalen me luidop lachen. Soms zuchtte ik om zoveel menselijk gehannes. Maar vrijwel elke keer was ik verbaasd en krabde ik in mijn haar. Dat kwam natuurlijk omdat ik las over de straten en pleinen waar ik zelf rondhing. En dan waaide vaak de gedachte binnen dat een nieuw voordorp over het oude was geschoven, deels met dezelfde statige herenhuizen en dezelfde pleintjes maar vooral met andere bewoners, andere kleuren en geuren, en een totaal andere sfeer. 

Ik trok op met Amar, een jongerenwerker van de Pleinpatrons, een project van het districtsbestuur, Jes, Kras en Samenlevingsopbouw dat de jeugdige Borgerhoutenaar probeert te mobiliseren als vrijwilliger op een van de pleintjes. Ik leerde Joost kennen, de voorzitter van Boho 2140. Samen met ondervoorzitter Rafik gaf hij zijn handelaarsvereniging een heel nieuw elan en er kan geen activiteit doorgaan of de zelfstandigen zijn van de partij. Ik ontmoette Nordin van al Ikram waarvan ik lange tijd dacht dat ‘van al Ikram’ zijn achternaam was, terwijl dat de armoedevereniging is waarvan hij het hoofd, hart en handen is.

Zonder er een mythe van te willen maken: de renouveau van Borgerhout is redelijk  spectaculair. In mijn boek besticker ik het Borgerhoutse middenveld als de wegbereider van die transitie. Want ik vernoemde zonet de pleinpatrons, Boho 2140 en al Ikram. Maar er zijn er vele andere: er is De Roma, het cultuurhuis dat met één been in die geweldige zaal staat en met een ander been in de wijk. Er is Rataplan, er is Samen op Straat, er is ’t Werkhuys... afijn, ik kan zo nog een tijdje doorgaan. Eerlijk? Ik ken geen ander Antwerps district waar zoveel actiegroepen en buurtcomités tegen elkaar opklutsen.  

***

Het eigenaardige is: telkens als wij over Borgerhout spreken lijken we te vertrekken van nul. Feiten uitgewist, argumenten weggeveegd, oude karikaturen nieuw leven ingeblazen.

Asterix aan de Schelde werd op 9 april voorgesteld in De Roma. Vorige week kwam het totaal onverwacht binnen in de non-fictie top 10, tussen illustere titels als Leven zonder filter, De edele kunst van not giving a fuck en niet te vergeten Doe en denk als een kat. Het kreeg dan ook nogal wat aandacht. Er verschenen interviews en artikels in Gazet van Antwerpen, Het Laatste Nieuws, De Morgen, Humo, De Standaard, ik zat op Interne Keuken, enzovoort. Zelfs de meest kritische journalisten spraken over een uitstekend geschreven boek, een bijna antropologische reportage en een feitenrelaas waar weinig tegen in te brengen is. 

Tegelijkertijd kreeg ik, het was te voorspellen, nogal wat trollen op mijn dak. Ik vertel dat niet om uw compassie op te wekken, maar omdat het relevant is in het licht van deze avond. De heer S. Bracke uit Gent, tijdens de werkuren voorzitter van de Kamer, presteerde het om mij een auteur-tussen-aanhalingstekens te noemen. ‘De auteur’  Thomas Blommaert. Woehaha! Dat mijn vorig boek, sorry voor de zelfstoef, een viersterrenrecensie kreeg in De Standaard der Letteren en aangeprezen werd als tip van de week? Onbelangrijk. Dat datzelfde boek David Van Reybrouck aanzette tot een bijna gênante vergelijking met Louis Paul Boon? Een detail. Neen, wat telde: wie een andere waarheid over 2140 vertelt kan bij veel rechtse roeptoeters rekenen op dédain, meewarigheid over zoveel naïviteit en stigmatisering als extreem-linkse auteur-tussen-aanhalingstekens. 

***

Voor alle duidelijkheid: nergens in mijn boek schrijf ik dat Borgerhout het Shangri-La van Antwerpen is en nergens ontken ik het licht van de zon. Wat ik wel beweer is dat de problemen in het jongste, armste en dichtst bevolkte district van Antwerpen systematisch en ik denk zelfs bewust worden uitvergroot. In het voorlaatste hoofdstuk zegt schrijfster Anne Provoost, die hier op een paar honderd meter woont, dat rechts in het algemeen en onze stedelijke parttime burgemeester in het bijzonder, elders stemmen kan winnen door het beeld uit te vergroten van het contraire Borgerhout, met zijn links bestuur, zijn relletjes, zijn culturo’s en zijn allochtone patsers. ‘In Borgerhout ligt voor De Wever het kapitaal dat hij in de rest van Vlaanderen kan verzilveren’, vat ze dat samen. Het is cynisch en het doet denken aan Frank Underwoord van House of Cards maar ik vrees dat ze gelijk heeft. 

Een kleine bloemlezing; een samenscholingsverbod op de Turnhoutsebaan omwille van een schimmige sms die niemand gezien heeft. De begrafenis van het Moorkenspark, dat het betonschurft en het gebrek aan openbare ruimte een beetje moest compenseren. Het mobiliteitsbeleid dat de auto voorrang gaf. De fascisten van N-SA die in eerste instantie groen licht kregen voor een betoging tegen ‘het oprukkende communisme’ – voor het districtshuis en op 1 mei. Een straatpicknick die verboden werd, tramlijnen afgebroken. 

‘Pestgedrag’, noemde De Standaard-journalist Bart Brinckman dat in zijn recensie van Asterix aan de Schelde. Brinckman, die vlakbij het Moorkensplein woont, vervolgt: ‘Daarop entte zich een negatieve beeldvorming waarbij kwalijke incidenten werden uitvergroot of bepaalde bevolkingsgroepen werden geviseerd. De stad lekte een onderzoek dat de – foutieve – indruk wekte dat de informele economie belangrijker was dan de formele economie – tussen haakjes: zonder Apache hadden we de waarheid wellicht nog steeds niet geweten. Borgerhout leek een groot drugshol waar de modale Antwerpenaar het best wegbleef. De burgemeester, die heel wat verzoeken voor overleg negeerde, maakt van het district een perfecte metafoor: stem op mij of een driekoppige linkse draak, met communisten, krijgt het voor het zeggen.’

***

Het brengt me bij mijn besluit. Dat kan in één zin. Namelijk: ik dreig te denken dat je het niet kan hebben over de beeldvorming van Borgerhout zonder oog te hebben voor de politieke strijd die zich hier afspeelt.  

Dag Jan

Vorige week stierf Jan Cap, syndicalist met rechte rug uit mijn geboortestad. Jan was 87. Dan weet je dat dat kan gebeuren. Toch werd ik stil van het nieuws. Bij wijze van adieu het kortverhaal dat ik in 2011 bij elkaar tikte voor 'Agents-Provocateurs. 20 Onder 35, een selectie van de origineelste jonge schrijvers uit Nederland en Vlaanderen', een boek dat verscheen bij uitgeverij Prometheus. 

Jan Cap zoals iedereen hem kende: als de man links in beeld, met de vuist in de lucht. (Foto Amsab)

Zoekt gij Boel?

zaat: droogvallend gedeelte van een haven of droogvallende zandplaten langs de benedenstroom van rivieren. Het zaat werd vroeger gebruikt om schepen onder de waterlijn te kunnen onderhouden of te repareren: te banken. Gerelateerde term: getijdenwerf.

Een gordijn in appartementsblok Methania schuift opzij. Twee priemende ogen bewaken hun eigendom: de buxusplanten op het luxe terras met zicht op de Schelde. Een chique madam van een jaar of vijftig komt samen met haar maltezer uit Resto De Zaat en staat in het deurgat te telefoneren, waarschijnlijk met een andere chique madam van rond de vijftig in de deur van een restaurant aan een andere rivier. Een bejaarde wielertoerist met rode kop en van zweet doordrenkt truitje van Mapei-GB stopt aarzelend, kijkt nerveus om alsof hij op het punt staat iets onwelvoeglijks te doen, om uiteindelijk gewoon te vragen: hoe geraakt ge hier terug op den dijk?

Het is zondagvoormiddag en de hagelnieuwe residentiële wijk in Temse met de voor buitenstaanders enigmatische naam De Zaat is juist om boterkoeken of staat zich geeuwend te scheren in zijn kamerjas. Gij zwerft rond op het smal binnenpleintje dat u door zijn woestijngele kiezeltjes doet denken aan de gang van Shoppingcentrum Waasland, die u op zijn beurt doet denken aan alle gangen van alle shoppingcentra ter wereld. In uw hoofd dzjingelt een voor uw doen vrolijke oorwurm van Hans Mortelmans & Groep: ‘Er zit jazz in de benen van nonkel Staf – nonkel Staf – nonkel Staf’. Maar welke muzak er in de benen van De Zaat zit, zoudt ge niet weten. Alleszins niet Charlie Parker. Wie hier op een van de drie bruine, halvemaanvormige designbanken wil zitten, moet volgens het politiereglement eerst zijn broek afkuisen.

Hadden de betonboeren hun gebronzeerde klauwen niet op een andere locatie kunnen leggen? Ge zult wel niet de eerste zijn bij wie de gedachte binnenstormt. Ooit bouwden proleten op deze monsterlijk grote site van wel honderd voetbalvelden groot schepen met mythische namen als ‘Methania’ of ‘Muretto’, of ordinaire als ‘Nieuwpoort’ en ‘Nellie’. Van de sirene van de scheepswerf, die viermaal daags het lied der arbeid zong, tot de veertig cafés in een omtrek van honderd meter: Temse lééfde op het ritme van Boelwerf. Alleen jaarmarkten, stakingen of geboortes van kinderen met twee koppen – de laatste keer, vlak na de Tweede Wereldoorlog, vroeg de dokter iedereen erover te zwijgen; twee dagen later stond het in The New York Times – konden de schijnbaar eeuwige wals tussen kop en kont onderbreken.

***

Niet dat ge dat zelf allemaal hebt meegemaakt. Toen de scheepswerf begin jaren negentig onder de deskundige begeleiding van de Vlaamse regering en de Nederlandse curator Begemann zijn doodsreutel uitstootte en de zegswijze ‘Als Begemann u niet gekloot heeft, is hij het vergeten’ het licht zag, zat ge nog op de lagere school. Maar hoe dikwijls zijt ge in uw kindertijd niet over de brug van Temse gereden, zittend op de achterbank van de zwarte Peugeot 205 van uw moeder? Ge strekte dan altijd, zoals ook giraffen dat kunnen, uw jongenshals om een glimp op te vangen van de reusachtige boten, soms halve steden, die ongeduldig lagen te wachten om, na een doop met champagne, vorst en vaderland te dienen bij de Koninklijke Belgische Marine, koffie of suiker uit Santos te gaan halen, of levenslang te pendelen tussen Dover en Oostende, honderden auto’s en vrachtwagens in de buik, duizenden passagiers op de rug.

Dat de scheepsbouwers nu geen schepen meer bouwen: het is de globalisering die meedogenloos over oude industrieën dendert gelijk een tsunami over Aziatische kuststroken, meneer. Maar dat met de nieuwe residentiële wijk meteen ook de geschiedenis is uitgegomd, stemt u weemoedig. Het is precies of ze hier gegeneerd de geur van zwetende lijven hebben weggespoten met deodorant van Armani. En alsof die gedachte nog eens moet bevestigd worden leest ge over de lengte van de vitrine van een winkelruimte: ‘HIER KOMT PLANETSUN WELNESS STUDIO vanaf november 2011’. Ge denkt aan de chique madam aan Resto De Zaat die daarjuist misschien voor een gezichtspeeling naar Waasmunster of Dendermonde is gereden, en aan haar kalende en onzekere man die op een verzekeringskantoor werkt en welnessstudio’s in Waasmunster of Dendermonde wantrouwt omdat daar vaak mannelijk personeel werkt.

Maar scheepsbouwers en peelings: dat accordeert niet. Het enige wat hier nog aan Boel refereert is een miezerig standbeeldje waar ge uw hond nog niet tegen zoudt willen laten pissen, en een kraan die staat te roesten op den dijk: achtenveertig meter melancholie, een cadeautje van curator Begemann en ondertussen beschermd als monument. De kraan staat daar kaal en roestig symbool te staan voor de manier waarop de gemeente omspringt met haar erfgoed. Zelfs een kartonnen bordje met de boodschap ‘Deze imposante torenkraan van 48 meter werd in 1956 gebouwd in Rotterdam en is het laatste overblijfsel van meer dan 150 jaar scheepsbouw in Temse’ is haar niet gegund. En het dossier voor de ondertussen hoogdringende restauratie laat al zo lang op zich wachten dat God en klein Pierke hier doorhebben dat Marc Cordeel, tegelijk bouwheer, aannemer en bewoner van De Zaat, de kraan graag zou zien verdwijnen. Van een vriend van een vriend van iemand van de gemeente hebt ge gehoord dat hij er morgenmiddag over wil samen zitten met zijn vriend de burgemeester. Omdat de kraan hem een slecht geweten bezorgt? Ga weg. Omdat ze het uitzicht van op zijn bankirai terras op de Schelde bederft.

***

In de schaduw van die kraan wacht ge op Jan Cap, de oude vakbondsman van Boelwerf met wie ge hebt afgesproken. Ge maakt een foto van de lelijke blokken waar ook Cordeel in huist. Ze herbergen penthouses van 237 vierkante meter ter waarde van 761.643 euro maar staan precies naar De Schelde te staren alsof ze er elk moment van miserie kunnen inspringen. En ge zucht, kop in de kraag want er is een gure wind aan het opsteken: hadt ge in plaats van een karikatuur te tekenen over oude scheepsbouwers en nouveaux riches met buxusplanten op hun terras en een kraan die morgenmiddag allicht haar doodsvonnis krijgt niet beter een historie verteld die uw lezers wat hoop en vooruitzicht zou geven? Wat koopt ge tenslotte voor nostalgie? Voor ge het weet zit ge vergeelde prentjes van de dag van toen te sparen.

Maar als hij eenmaal aan is komen schuifelen, Jan Cap met zijn baard van peper en zout en van allen die willen te kaper’n varen, houdt ge maar uw mond, uit respect, en kijkt ge samen zwijgend naar de boten die niet meer op De Schelde liggen te dobberen.

‘Een schip wordt in de hoogte gebouwd,’ zegt hij na een tijdje. ‘Ge begint met de bodem. Daarna moet ge aan bak- en stuurboord platen aanlassen en wordt het schip hoger en hoger.’

Ge voelt hoe hij precies geen goesting heeft om over De Zaat te praten, ook al hebt ge hem daarvoor tot hier gesleurd. Hoe hij de rijkemensenkolonie achter uw ruggen negeert alsof hij daarmee haar bestaan kan opheffen.

‘Een schip is een monument van eenheid, het uitwerksel van de samenwerking tussen tientallen stielmannen: schrijnwerkers, lassers, buizenleggers, branders, stellingmakers, paswerkers, tekenaars, ontroesters...’

‘En kraanmannen,’ vult ge zelf aan.

Ge staart opnieuw naar de Eifelachtige melancholie van ijzer boven u en begrijpt wat Bart Plouvier bedoelde toen hij dichtte dat de kraan zo graag cirkels wil trekken. Maar hals en boom blijven gedwongen stil. Fantoompijn giert waar kabels liepen. De wielen zitten dood op hun spoor. De stroom is afgesneden en zij zodoende, afgesneden van de stroom. Om zijn schoon gedicht maar volledig te citeren.

‘Al die mannen hun werk vormt één geheel dat ge niet kunt opsplitsen,’ bezweert de oude vakbonder en schrijnwerker die ook een man is van het woord. ‘Zoals ge geen twee schepen kunt maken van bakboord en stuurboord, want dan hebt ge twee wrakken. Bart De Wever zou beter eens een paar maand aan een schip bouwen.’

Het is bevreemdend om in de nieuwe Zaat onder een hoge ijzeren elleboog naar een monoloog over eenheid en samenwerking op de oude Zaat te staan luisteren. Over hoe den Boel tot ver voorbij het Waasland bekendstond als het Feyenoord van de scheepswerven waar alleman zijn dag begon met het zingen van ‘Hand in hand kameraden’. Over de heroïsche staking tegen de afdanking van honderden collega’s, bijna dag op dag dertig jaar geleden. Maar liefst vijf maanden duurde die. ‘Het is een plicht uw recht te eisen.’ En over hoe iedereen die een overall droeg erbij hoorde. Ook de mijnwerkers van den Boel: Italianen, Turken, Marokkanen die het licht van de dag niet zagen omdat ze in dubbele bodems van de schepen werkten, of in tanks, in dienst van onderaannemingen. ‘Hoe dikwijls hebben we de werf niet moeten stilleggen om gelijk loon te eisen? Die mannen verdienden tot 60 frank per uur minder. In die tijd!’

En pas als hij aanstalten maakt om te vertrekken, stelt ge Jan Cap de vraag die ge al een uur wilt stellen. Of het hem pijn zal doen dat straks misschien ook de kraan verdwijnt. Hij wrijft zich door zijn baard die grijs geworden is en dunner dan vroeger maar die ge nog altijd fors kunt noemen: een teken dat hij aan een lange uitleg begint. Dat Boelwerf verleden tijd is, klinkt het voor het eerst die middag. En: dat ge het belang van die kraan nu niet moet overdrijven. Maar ook: dat niemand hoeft te denken dat de geest van de Boelman verdwenen is.

Ge fronst uw wenkbrauwen, want het is niet de eerste keer dat ge dat verhaal hoort. En als hij ziet dat hij uw aandacht heeft, doet hij er nog een schepje bovenop: ‘Dat Cordeel maar uit z’n doppen kijkt. Loontje komt om zijn boontje.’

Ge begrijpt het niet goed maar ge noteert het, misschien schuilen hier toch de hoop en het vooruitzicht die ge de lezer hoopte mee te geven.

***

’s Avonds, als de zondagsblues toeslaat, hoort ge hoe de wind zotter en zotter doet en snoeit uit alle gaten. Ge leest over Marc Cordeel die een half leven lang zijn naar zichzelf genoemd bouwbedrijf combineerde met de job van schepen voor de liberalen in Temse en zo half de gemeente volbouwde. Zo’n type. Meer Balthazar Boma uit FC De Kampioenen dan Le Corbusier. Meer karikatuur dan mens ook. Toen Boel failliet ging, noemde hij dat een natuurwet, zo verneemt ge terwijl het buiten zoeft en zucht en de wind alles laat vliegen. Toen het gerecht zoon Filip in de cel stak omwille van zijn betrokkenheid in een netwerk met Italiaanse en Spaanse onderaannemers en koppelbazen dat op grote schaal sociale lasten ontdook, noemde hij dat een schande. De rechtsgang, niet het ontduiken.
En nu lobbyt de Zonnekoning van Temse dus om de kraan weg te krijgen. ‘Ze is zo roest als maar kan zijn. Ze begint een gevaar voor de veiligheid te vormen,’ zou hij zijn vriend de burgemeester elke dag sms’en.

Zelf verbaast het u dat de plannen maar weinig onrust opwekken bij de Boelveteranen die ge de voorbije weken hebt gesproken. Minder dan bij u, blijkbaar. ‘De kraan is eigenlijk van de oude scheepswerf Cockerill Yards in Hoboken, ze is maar op het laatste naar Temse gekomen,’ halen ze hun schouders op. En dan lachen ze slinks, zoals ook Jan Cap dat kan, en besluiten met een wazig verhaal over de geest van de Boelman die nog altijd rondwaart.

Pas als ge al in uw bed ligt schiet u die ene zin van de oude vakbondsman te binnen: de geest van de Boelman eet niet alleen de plastron en de hoed op van bazen die een laat ons zeggen zekere grens overschrijden, hij kan ook dingen in beweging zetten.

De wilde wind! De wilde wind in de nacht voor Cordeel en zijn vriend de burgemeester het lot van de kraan willen beslechten!

Die wind heft met een reuzensprong de hoge ijzeren elleboog aan de Schelde, die niet wil buigen, een beetje op. Een paar centimeter maar, hoe ver en diep zijwaarts de ijzeren wortelpezen ook zijn ingevezen.

De kraan schommelt triomfantelijk.

Op het punt alles in een draaikolk van ijzer, bankirai, buxus en beton dooreen te malen om, met trommelstok en vliegend vaandel in de nok, het penthouse van oud-Vlaams parlementslid Cordeel in de gruw te zenden.

Als was het een natuurwet.

Asterix aan de Schelde

Sinds 1 januari 2013 zijn de 3,93 vierkante kilometer Borgerhout de enige in Antwerpen waar de N-VA van Bart De Wever niet aan de macht is. Dit boek vertelt het verhaal van die linkse enclave op rechteroever. Het is een reportage waarin nog twee andere politieke experimenten oplichten: de eerste coalitie ooit tussen sociaaldemocraten, groenen en marxisten en de bestuurlijke ontmaagding van de PVDA. Het is het relaas van Plein Patrons Amar en Mohamed die dwepen met ‘2140’, van Paul Schyvens die De Roma doet herrijzen, van Nordine van Al Ikram die 6.500 euro zoekt om een lijk uit de frigo te halen en van Zohra Othman en de andere nieuwlichters in het districtsbestuur die al eens zingen: ‘Voor geen chanterik peu!’ Maar deze kleine geschiedenis gaat ook over de wolfijzers en schietgeweren die al de dag na de gemeenteraadsverkiezingen klaarliggen om Borgerhout af te pakken wat het heeft binnengehaald. Ten slotte is dit ook een historie over verandering en verlies en hoe daar mee om te gaan en over de tijd die de dingen soms nodig hebben.

Meer info: https://www.epo.be/nl/sociaal-politiek/3454-asterix-aan-de-schelde-9789462671270.htm